Lời tựa hay nhất trong văn học

Bụi thạch nam với đóa hoa hình chuông trải dài buồn thảm trong tiểu thuyết "Đồi gió hú"

"Đồi gió hú" - Cuốn tiểu thuyết duy nhất của Emily Bronte (1818-1848), ngày nay được phần đông giới phê bình văn học đánh giá là lớn nhất trong các tác phẩm của ba chị em nhà Bronte, nhưng vào lúc ra đời, chất dữ dội cuồng nhiệt của nó đã gây một chấn động quá mạnh đối với những chuẩn mực đạo lý Vichtorya để có thể chấp nhận dễ dàng. Những phản ứng loại ấy đã khiến Saclot Bronte, trong lần tái bản năm 1850, đã phải lên tiếng bênh vực tác phẩm của em gái trong một lời tựa dưới đây (ảnh không liên quan đến bài viết)

Tôi vừa đọc lại "Đồi gió hú" và lần đầu tiên nhìn thấy rõ những gì được gọi là (và có lẽ thực sự là) những khuyết điểm của nó, hình dung được dứt khoát nó có vẻ như thế nào dưới mắt những người khác - những người xa lạ vốn không biết gì về tác giả, không quen với địa phương được dựng làm khung cảnh cho câu truyện; đối với họ, cư dân, phong tục cùng những đặc điểm thiên nhiên của các thôn xóm và vùng đồi ngoại vi ở khu vực hành chính phía tây Yoócsio, là những điều dị ngoại và lạ lẫm. Đối với tất cả những người như thế, "Đồi gió hú" hẳn có vẻ là một sản phẩm thô kệch và kỳ quái.
Những dải đồng hoang man dại của miền bắc nước Anh có thể chẳng làm họ hứng thú gì: ngôn ngữ, cung cách, nhà cửa và những tập tục gia đình của những người dân ở rải rác trong các quận huyện ấy hẳn là rất khó hiểu đối với những độc giả đó và những chỗ nào hiểu được lại gớm ghiếc. Những người nam và nữ, mà bản chất có lẽ rất bình lặng, tình cảm thì ôn hòa về mức độ, từ trong nôi đã được luyện để giữ sao cho phong độ hết sức điềm đạm và lời ăn tiếng nói thật là ý tứ, hẳn phải hoang mang trước cách nói năng thô lỗ, phũ phàng, trước những dục vọng được biểu lộ một cách gay gắt, những thù ghét không kiềm chế, ngoại trừ những người chăn dạy cũng cộc cằn như chính bản thân họ. 

Chân dung nữ văn sĩ Emily Bronte

Tương tự như vậy, một lớp độc giả khá đông sẽ thấy khó chịu khi được đưa vào những trang của tác phẩm này những từ in nguyên vẹn với đầy đủ tất cả các chữ cái, mà người ta đã quen lệ chỉ ghi bằng chữ cái đầu và cuối với dấu gạch ngang ở quãng giữa. Tôi có thể nói ngay rằng về điểm này, tôi không đủ quyền năng biện hộ vì bản thân tôi cũng cho việc viết các từ một cách trọn vẹn là hợp lý. Cái lối dùng những chữ cái đơn để chỉ những lời chửi thề mà những người phàm tục và hung tợn thường quen điền vào ngôn ngữ của mình, tôi thấy đó là một cách vừa yếu, vừa vô bổ, dù với ý tốt đến đâu đi chăng nữa. Tôi không hiểu nó ích lợi ở chỗ nào, nó trách né không đụng chạm đến thứ tình cảm gì, nó che đậy điều gì ghê tởm.
Về tính quê mùa của "Đồi gió hú" tôi thừa nhận lời kết tội đó vì tôi cảm thấy đó là chất. Nó quê mùa từ đầu đến đuôi. Nó đầy chất đồng hoang, man dại và xù xì như rễ cây thạch nam. Mà nếu như nó khác đi thì đâm mất tự nhiên, vì chính tác giả là một kẻ sinh ra và được nuôi lớn lên ở đồng hoang. Hẳn nhiên, ví như số phận đặt cô ở thành thị, thì những trước tác của cô - nếu cô theo đòi nghiệp văn chương - ắt đã có một tính cách khác. Ngay cả, nếu do ngẫu nhiên hay do sở thích mà cô chọn đề tài tương tự, chắc cô cũng xử lý nó theo cách khác. Giả sử Elix Bel (bút danh của Emily hồi ấy) là một quý bà hay một quý ông quen với cái gọi là "giới thượng lưu", thì cách nhìn của cô đối với miền hẻo lánh và hoang dã, cũng như đối với những con người ở đấy, ắt hẳn phải khác xa cái nhìn thực tế của cô gái quê lớn lên ở địa phương. Không nghi ngờ gì, nó ắt phải rộng hơn - bao quát hơn, nhưng còn có độc đáo hơn, chân thật hơn hay không, thì chưa chắc.
Nói về cảnh vật và vị trí thì khó mà có thể chứa chan thiện cảm đến thế: Elix Bel không miêu tả như một người chỉ tìm thấy ở quang cảnh khoái cảm cho con mắt và sở thích mà thôi; những ngọn đồi quê hương đối với cô còn xa hơn một cảnh tượng; đó là cái cô sống trong đó và bởi nó, khác nào lũ chim trời là những kẻ cư trú của đồi, hay đám thạch nam là sản phẩm của đồi. Cho nên những đoạn cô tả cảnh thiên nhiên là đúng như cần phải thế và trọn vẹn như cần phải thế. 

Yorkshire là tên của mảnh đất nhiều đồi núi phía bắc nước Anh 

Về việc phác họa tính cách con người thì có khác. Tôi buộc phải công nhận rằng hiểu biết thực tế của cô về lớp nông dân cô sống cùng chẳng hơn gì hiểu biết của một nữ tu về những người nhà quê đôi khi đi qua cổng nhà dòng. Bản tính tự nhiên của em gái tôi vốn không thích giao du; hoàn cảnh nâng đỡ và nuôi dưỡng khuynh hướng ẩn dật của cô; ngoài việc đi nhà thờ và đi dạo trên đồi, họa hoằn cô mới bước qua ngưỡng cửa nhà. Mặc dù đầy hảo tâm với những người xung quanh, cô không bao giờ tìm cách giao lưu cũng như chẳng bao giờ thực sự đi lại với họ, trừ một số ít. Tuy nhiên, cô hiểu biết họ, biết những lề thói của họ, ngôn ngữ của họ, những chuyện gia đình của họ, cô có thể nghe về họ một cách hứng thú và nói chuyện về họ với những chi tiết tỉ mỉ, tượng hình và chính xác, nhưng ít khi cô trao đổi "với" họ lấy một lời. Do đó, những gì trí óc cô thu lượm được về cái thật liên quan đến họ, chỉ bó hẹp một cách quá khu biệt ở những nét bi thảm và ghê gớm mà, khi nghe những truyền sử bí mật của mỗi vùng lân cận man rợ, trí nhớ đôi khi bắt buộc phải hằn lên những nét ấy. Trí tưởng tượng của cô, một tinh thần u tối hơn là rực rỡ, giàu sức hơn là nhởn nhơ, tìm thấy những nét như vậy chất liệu để tạo nên những Heathcliff, Catherine, Earnshaw. Sau khi đã dựng thành hình những nhân vật đó, cô đã không biết là cô đã làm gì.
Nếu đọc tác phẩm của cô, trong bản thảo rùng mình dưới ảnh hưởng đay nghiến của những phẩm chất tàn nhẫn và khắc nghiệt đến thế, của những tinh thần sa ngã đến thế; nếu có ai kêu rằng chỉ nghe kể một số cảnh ghê sợ và sắc nét cũng đủ mất ngủ ban đêm, và phá rỗi yên tĩnh tinh thần ban ngày, thì Elix Bel ắt sẽ tự hỏi thế nghĩa là gì và ngờ kẻ phàn nàn nào đó điệu đàng. Nếu cô còn sống, hẳn trí tuệ cô tự nó lớn lên như một cái cây khoẻ khoắn, cao hơn, thẳng hơn, xoè tán rộng hơn và những quả mãn khai của nó sẽ đạt đến một độ chín ngọt ngào hơn và nở rộ rực rỡ hơn; nhưng chỉ có thời gian và kinh nghiệm mới tác động được đến trí tuệ đó, nó không chịu phục tùng ảnh hưởng của những trí năng khác. 

Nữ diễn viên Sienna Miller phải tăng cân trong phim "Đồi gió hú" 

Sau khi thừa nhận một nỗi khủng khiếp xiết bao đen tối bao phủ lên nhiều trang của "Đồi gió hú", rằng: trong không khí hừng hực giông tố và tích điện của nó, đôi khi ta tưởng như thở hít chớp giật, sấm dồn, tới xin chỉ ra những chỗ vẫn còn dấu hiệu chứng thực sự tồn tại của ánh sáng ban ngày bị mây phủ và mặt trời che lấp. Về một tiêu mẫu của thiện tâm thực sự và chân thành chất phác, xin hãy nhìn vào tính cách của Ellen Dean; muốn có một ví dụ về chung thủy và yêu thương trìu mến, xin hãy để ý tính cách của Edgar Linton (Một số người có thể nghĩ rằng những đức tính ấy thể hiện ở một người đàn ông ắt không lung linh tỏ ngời như ở một phụ nữ, nhưng hẳn không ai có thể làm cho Elix Bel hiểu được ý niệm đó; không gì khiến cô bất bình hơn hơn là một lời bóng gió bất kỳ nào ngụ ý rằng lòng trung thành và nhân ái, tính chịu đựng và yêu thương ân cần, vốn được coi là đức hạnh ở những con gái của bà tổ Eva lại trở thành nhược điểm ở các con trai của ông tổ Adam. Cô cho rằng nhân từ và khoan dung là những đặc tính thần thánh nhất của Đấng Vi Thể tạo ra cả nam lẫn nữ, và cái làm nên hào quang quanh đầu Thượng đế không thể hạ phẩm giá một hình thể nào của nhân loại yếu đuối).
Có một nét hài hước lầm lì, khô khan trong sự phác họa lão già Joseph, và dăm ba thoáng duyên dáng, vui tươi làm linh hoạt cô gái Catherine con. Ngay cả nữ nhân vật đầu tiên mang tên này cũng không khuyết một vẻ đẹp kỳ lạ nào đó trong sự dữ dội của nàng. Hoặc thiếu trung thực giữa cơn cuồng si lầm lạc và lầm lạc cuồng si. Heathcliff thì khôn đường cứu chuộc, chẳng có lấy một lần chệch ra khỏi tiến trình thẳng như tên bắn tới sa đọa, từ lúc "cái vật nhỏ nhoi, tóc đen, da ngăm u ám như thuộc dòng dõi quỷ sứ" được cởi ra lần đầu từ cái bọc và đặt chân lên nền bếp ngôi nhà trại, cho đến cái giờ mà Ellen Dean thấy cái thi thể vạm vỡ, nằm ngửa trong chiếc giường quây ván với đôi mắt mở to nhìn trừng trừng như "giễu những cố gắng của bà nhằm khép nó lại và cặp môi hé mở cùng hàm răng trắng nhọn cũng đang cười giễu". Heathcliff lộ ra độc trọi tình cảm có tính người, và đó không phải là tình yêu của y đối với Catherine, đây là một tình cảm dữ tợn và phi nhân: một thứ đam mê như có thể thấy sôi sục và cháy rực trong bản chất độc ác của một hung thần nào đó, một ngọn lửa có thế tạo ra thành một trung tâm quằn quại - cái linh hồn vĩnh viễn khổ đau của một chức quyền ở cõi âm ty, và bằng sự thiêu phá không ngừng và không thể dập tắt, ngọn lửa đó thực thi cái bản án buộc y phải mang Địa Ngục theo cùng với mình ở bất cứ chốn nào y lang bạt tới. Không, cái sợi dây duy nhất còn nối liền Heathcliff với loài người, là chút thương mến, được thú nhận một cách thô lỗ, của y đối với Hareton Earnshaw, gã thanh niên bị y làm lụi bại, rồi đến lòng trân trọng nửa bộc lộ nửa hàm ẩn ý của y đối với Ellen Dean. Bỏ những nét đơn lẻ ấy đi thì phải nói rằng y chẳng phải con cái thủy thủ Ấn, cũng chẳng phải dòng dõi Digan, mà là một hình người hồn quỷ - một con ma cà rồng - một con quỷ. 

Gà gô trên những đồng cỏ vùng Yorkshire

Tạo ra những nhân vật như Heathcliff, điều đó có đúng hoặc có nên không, tôi không biết: Tôi chả dám cho là phải. Song có điều này thì tôi biết rõ: kẻ viết văn, được phú bẩm tài năng sáng tạo, thường có một cái gì mà anh ta không bao giờ có thể làm chủ được - đôi khi nó nảy ra ý muốn kỳ dị và tự hoạt động về bản thân nó. Anh ta có thể đặt ra quy tắc và nguyên lý, và nó có thể nhất nhất phục tùng quy tắc và nguyên lý trong hàng năm liền; thế rồi, bất đồ, không hề có báo trước một sự nổi loạn, tới một lúc nó thôi không ưng "bừa ở thung lũng hoặc bị trói bằng một cái đai vào luống cày" nữa - Nó "cười ngạo đám đông thành thị và không đếm xỉa đến tiếng la của người lái xe" - Nó từ chối hoàn toàn không chịu bện thừng bằng cát biển nữa, nó bắt đầu đẽo tượng và ta bỗng có một vị Thượng Đế hay Diêm Vương, một nữ thần tóc rắn hay một nàng Xaiki (người thương của thần tình ái),  một nàng đuôi cá hay một thánh mẫu, theo sự điều khiển của Định Mệnh hoặc Thần Hứng. Dù tác phẩm đó dữ tợn hay rực rỡ, ghê sợ hay thần thánh, ta cũng chẳng còn khả năng lựa chọn, mà đành chỉ lặng lẽ chấp nhận.
Còn về phần anh, người nghệ sĩ trên danh nghĩa - đóng góp của anh vào đó chỉ là làm việc một cách bị động theo những mệnh lệnh không phải do anh truyền và anh cũng không được quyền nghi vấn - điều đó ắt không được xướng lên theo nguyện cầu của anh, cũng như không thể dẹp đi hoặc thay đổi theo ý muốn bất thường của anh. Nếu kết quả là hấp dẫn, thế gian sẽ khen anh, mà anh chả mấy xứng đáng được khen; nếu nó là gớm guốc, cũng thế gian ấy sẽ chê anh, mà gần giống như trong trường hợp trên, anh chả mấy bị đáng chê.
"Đồi gió hú" đã được đẽo tạc trong một xưởng hoang dại bằng những dụng cụ đơn sơ, từ chất liệu mộc mạc. Nhà điêu khắc thấy một khối đá granit trên một cánh đồng hoang quạnh quẽ. Nhìn kỹ, chàng thấy từ tảng đá có thể tạo một cái đầu như thế nào: man rợ, đen đúa, hung hãn, cùng dáng hình được đắp nặn với ít nhất là một yếu tố của hùng vĩ - sức cường. Chàng làm việc với một cái đục thô sơ và không theo hình mẫu nào ngoài những thị ảnh từ những suy tư của chàng. Với thời gian và lao động, khối đá mang hình người. Và kia, nó sừng sững đứng, đồ sộ, đen đúa và cau có, nửa tượng, nửa núi đá: là tượng thì khủng khiếp giống như quỷ; là núi đá thì hầu như đẹp, vì nó có màu xám dịu, khoác trên mình lớp rêu của đồng hoang. Và đám thạch nam với những chùm hoa hình chuông cùng hương thơm ngạt ngào của nó, vẫn thủy chung mọc sát dưới chân đã khổng lồ.
Saclot Bronte

Diễn viên Sienna Miller vào vai Catherine trong phim "Đồi gió hú".

- Nhà văn W.Somerset Maugham đã chọn "Đồi gió hú" là một trong mười cuốn tiểu thuyết ông cho là hay nhất thế giới. Ông viết:
"Đồi gió hú" không phải là một cuốn sách để chúng ta đàm luận, nó là một cuốn sách để chúng ta đọc... Nó chứa đựng một thứ mà rất ít tiểu thuyết gia có thể cho chúng ta, ấy là năng lực. Tôi chưa thấy một cuốn tiểu thuyết nào mà nỗi buồn rầu thống khổ, niềm vui sướng điên cuồng, tính độc ác vô tình, sự ám ảnh của ái tình được diễn tả một cách kỳ diệu như trong "Đồi gió hú".

- “Một câu chuyện u sầu vùng Yorkshire về một mối tình mạnh hơn cả cái chết, cũng là một cái nhìn dữ dội về dục vọng siêu hình mà trong đó, cả thiên đường, địa ngục, thiên nhiên và xã hội cùng gắn bó mãnh liệt. Độc nhất, huyền bí, với một văn phong phi thường, tiểu thuyết đã trở thành tác phẩm kinh điển của văn học Anh”.

Mùa đông ở Yorkshire.