Chuyện ông Núp và... rượu

Anh hùng Núp và nhà văn Nguyên Ngọc.

Ông là người uống rượu hiền nhất thế giới. Ấy là vì khi uống ông chỉ uống và... nói, rù rì nói, cho đến lúc say thì gục đầu vào vai người bên cạnh hoặc nằm xuống gối đầu vào đùi ai đó để... ngủ.

Tối nhọ nhẹ mặt người thì chúng tôi đến nơi, thấy rừng âm u, cây to lừng lững rêu phong chọc trời, lác đác nhà sàn ngơ ngác trong hoàng hôn. Dân làng khiêng đến một chú vàng đãi bác Núp. Chú vàng được quăng uỵch ở sân ủy ban xã mắt cũng ngơ ngác như người... Không có gia vị gì ngoài mấy củ sả rừng và muối. Không ai biết làm gì, trừ tôi. Thế là tôi thành đao phủ và đầu bếp bất đắc dĩ...

Ông Núp mất đến nay đã mười mấy năm, đã có hàng mấy trăm bài báo viết về ông từ bấy đến giờ, riêng bản thân tôi cũng đã lên tới chục, đến nỗi nhắm mắt tôi vẫn hình dung rõ mồn một về ông, về cuộc đời rực rỡ hoành tráng của ông và cả về chuyện vợ con ông, từ bà vợ chính thức là H'Liêu đến bà nghệ sĩ HB cho đến bà nối dây Ch'Rơ sau này. Nhưng vẫn còn một ông Núp nữa, ông Núp của đời thường, của những khoảnh khắc cháy hết mình trong những cuộc rượu với dân làng, Núp mà như Nguyên Ngọc nói: Ông đến và sà xuống, vít cần rượu, thế là dân làng kéo đến. Ông vừa uống vừa nói, đơn giản đến kỳ lạ, và dân làng cứ thế ồ à rồi uống rượu cùng ông, thế là mọi việc cần giải tỏa được giải tỏa... Còn chúng tôi thì hay nói đùa, ông là một khẩu pháo, nơi nào có vấn đề, kéo "khẩu pháo" Núp đến. Khẩu pháo này không khạc đạn, pháo này chỉ uống rượu và nói và... xong việc. Bài viết này không đi vào những điều hoành tráng trong cuộc đời ông mà nhiều người đã biết. Tôi kể về chuyện ông Núp và... rượu.

Thú thực là cho đến khi đeo ba lô lên Gia Lai nhận công tác, tôi hoàn toàn không biết là ông Núp đang ở đấy. Học rồi đọc rồi thi "Đất nước đứng lên" dăm bảy bận nhưng vẫn luôn nghĩ ông ấy như ở thời nào, và mông lung ở đẩu đâu đấy. Cái buổi chiều đầu tiên đến PLeiku, sau khi vào một khách sạn ở đầu thị xã thuê một phòng thay vì vào thẳng Ty Văn hóa Thông tin trình diện, tôi lang thang đi thám thính để nếu thấy "căng" quá thì chuồn. Trước đấy tôi đã biết gì về Pleiku đâu. Đến một con đường, đường Hoàng Hoa Thám, tôi gặp một ông già quắc thước, dáng tiên ông đạo cốt, mặt rất hiền từ, râu dài trắng như cước, mặc vét có cà - vạt hẳn hoi, bên trong là áo trắng, nhưng trên cổ là một đứa trẻ con cởi truồng đen nhẻm. Nhìn kỹ còn thấy thằng cu con kia tè ướt hết áo vét ông già. Mấy hôm sau khi đã nhận việc ở phòng Văn nghệ ty Văn hóa, tôi được giao nhiệm vụ viết một bài cho anh hùng Núp đọc trong buổi ông Ni Ku Lin nói chuyện với trí thức Gia Lai - Kon Tum. Ông Ni Ku Lin là người Nga nhưng nói tiếng Việt sõi, là nhà Việt Nam học, rất yêu quý Việt Nam và am hiểu Việt Nam. Yêu cầu bài viết là: Không đánh máy, viết tay chữ to, nửa trang. Thú thực là tôi gần như kinh ngạc, rằng là ông Núp còn... sống, và tôi sẽ được gặp ông ngay đây. Lấy cớ là phải gặp để báo cáo và xin ý kiến ông về việc sẽ viết như thế nào, tôi hăm hở cùng một đồng nghiệp đến cơ quan ông, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh. Hai ba lần hỏi thăm trình giấy thì ông Núp hiện ra. Trời ạ, thì chính ông là cái ông già bị thằng cu cởi truồng đái ướt áo vét hôm nào. Hôm nay ông cũng mặc nguyên cái áo ấy. Mà hình như cả cái áo trắng bên trong, cái quần nữa, cũng vẫn còn nguyên. Thì ra thằng cu kia là cháu nội ông, con anh H'rup, người con của ông với H'Liêu mà ông đã cõng ra Bắc tập kết sau khi Liêu mất. Tôi nhớ sau đấy mấy hôm, ông Núp, chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Gia Lai, đứng xiên xiên trên sân khấu nhà văn hóa tỉnh đọc bài tôi viết theo đúng yêu cầu: Chữ thật to, nửa trang, chỉ một lần nhắc đến tên Ni Ku Lin vì nhắc nhiều sợ ông đọc... sai.

"Nâng đỡ" - người đẹp Việt Nam

Thực ra khi ông Núp ra Bắc thì chưa biết chữ, nhưng ông đã học bổ túc trong thời gian ở Hà Nội. Và mắt ông hồi ấy dẫu đeo kính nhưng vẫn đọc tốt dưới ánh sáng đèn pha. Sở dĩ phải viết to và ngắn thế là bởi sợ ông... say.

Rất nhiều người đã từng sống, từng gặp, từng khoanh chân ngồi uống rượu với ông Núp đều cho rằng: Ông là người uống rượu hiền nhất thế giới. Ấy là vì khi uống ông chỉ uống và... nói, rù rì nói, cho đến lúc say thì gục đầu vào vai người bên cạnh hoặc nằm xuống gối đầu vào đùi ai đó, ngủ. Chỉ chợp mắt chừng tiếng đồng hồ, tỉnh lại, uống tiếp.

Hồi những năm tám mươi của thế kỷ trước, nhà văn Nguyễn Khắc Trường vào Gia Lai gặp ông Núp để viết bút ký "Gặp lại anh hùng Núp"- bút ký này sau đó được giải nhất cuộc thi bút ký của Đài Tiếng nói Việt Nam. Tôi nhớ có một cuộc chúng tôi "mượn" ông Núp đi chơi. Ông Nguyễn Khắc Trường, tôi, anh Chử Anh Đào và vài người nữa đi Kon Tum, muốn cho hoành tráng, chúng tôi bàn nhau vào Mặt trận tỉnh mời ông Núp đi. Muốn mời được ông, chúng tôi phải vào văn phòng xin phép, và hứa là bảo vệ ông an toàn. Thế mà sau một ngày, ghé từ công trường Ia Ly đang bắt đầu xây dựng cho đến tỉnh ủy Kon Tum gặp ông bác sĩ bí thư tỉnh ủy Sô Lây Tăng, khi về, chúng tôi phải nửa dìu nửa khiêng ông Núp vào nhà, lúc ấy là một căn phòng trong khu tập thể của Mặt Trận tỉnh, và nhận lời trách nghiêm khắc của các anh cán bộ Mặt trận với lời đe: từ nay không cho các ông "mượn" nữa. Đấy là lần đầu tiên tôi thấy thần tượng của mình... say. Ông gần như không biết gì khi trên xe, thi thoảng nói tiếng Ba Na như ngủ mơ, nhưng khi dìu ông vào đến chiếc giường một kê bên một chiếc bàn của ông thì ông lại... tỉnh, ông lôi dưới gầm bàn ra một cái can màu vàng loại năm lít, chực rót ra ly thì anh cán bộ mặt trận cương quyết cản lại, không cho rót. Ông len lén nhìn anh này rồi mới nằm xuống tiếp tục... ngủ.

Lần tháp tùng Núp về nhà ông ở Xã Nam, tức Tơ Tung bây giờ, cái làng Kông Hoa nổi tiếng ấy, chúng tôi vô tình gặp một tốp các cô giáo từ Thái Nguyên, là vợ các sĩ quan quân đoàn ba lúc này mới di chuyển từ Thái Nguyên vào Gia Lai lập trụ sở mới, vào thăm chồng, nhân tiện ghé thăm làng Kông Hoa để về có thực tiễn mà dạy học trò. Các cô chỉ định đến thăm làng Kông Hoa trong "Đất nước đứng lên" (tức Stơ ngoài đời) và thăm nhà người anh hùng mà các cô ngưỡng mộ. Thế nhưng các cô đã rất may mắn khi gặp đúng lúc ông Núp về thăm nhà. Và còn mừng hơn khi từ trên xe bước xuống, không chỉ có ông Núp mà còn có ông Nguyên Ngọc. Một lúc gặp cả nhà văn và nhân vật trong một tiểu thuyết nổi tiếng liên tục có mặt trong sách giáo khoa, liên tục thi, thử hỏi một cô giáo dạy văn nào mà không mừng. Thế là quấn quýt, tíu tít. Mà không chỉ các cô giáo, dân làng cũng lũ lượt kéo đến, kèm những ghè rượu. Nhiều ghè rượu được bày ra và cắm cần ngay trong phòng khách ở tầng hai ngôi nhà hai tầng tỉnh xây cho ông mà rất ít khi ông ở. Tôi ngạc nhiên quá, chả gì ông Nguyên Ngọc, rồi chúng tôi cũng là khách, thế mà trời đã mịt mù chả thấy ông đả động gì chuyện cơm nước cho khách cả, cứ tì ngồi ôm cần và nói. Tôi đi tìm anh lái xe đang mắc võng ngủ ngoài gốc cây. Anh này bảo: Phải tự túc thôi, và chui vào cái U oát lôi ra bao gạo, cá khô... hai thằng tôi kỳ cạch kê gạch ngoài vườn nấu cơm, nướng cá giã với muối và lá é. Khoảng 11 giờ đêm xong cơm thì ông đã... ngủ ngon lành, đầu gối lên đùi một thanh niên trong làng và người này cứ ngồi yên lặng mút rượu kệ cho ông Núp gối đầu vào đùi mình mặt thơ thới như trẻ con...

"Trong xưởng vẽ" - tranh của họa sĩ  Joseph Inguimberty

Ông Núp có khuôn mặt rất lạ, rất ăn ảnh. Bộ râu dài trắng như cước (nhưng thực ra tôi đã ngắm kỹ thì nó không trắng tinh mà hung hung, nhất là những khi ông uống rượu dùng tay bốc thức ăn rồi lại đưa tay vén râu - Người Ba Na của ông gọi ăn cơm là sango, họ dùng tay sango. Phải dùng tay thì sango mới ngon, mới lên hết chất của cơm của thịt), đôi mắt nhỏ hiền từ như mắt voi con lúc nào cũng long lanh như cười. Hầu như ai đã có chiếc máy ảnh trong tay, từ thời cái máy Zennhít cổ lỗ sĩ đều có thể có một bức ảnh đẹp về Núp, về một ông già vừa quắc thước vừa hiền từ, vừa lãng mạn vừa cổ điển, như ảo như thật, hiện hữu đấy mà như cổ tích phương nào...

Một lần mấy người bà con của tôi được xoang với ông Núp tại thành phố Hồ Chí Minh. Ấy là cái lần tỉnh Gia Lai tổ chức một liên hoan cồng chiêng tại công viên Tao Đàn. Người Sài Gòn lần đầu tiên thấy cái nhà rông thật, lần đầu tiên thấy ông Núp thật. Tối khai mạc công an bảo vệ rất kỹ vì thế mấy người bà con của tôi dù rất muốn cũng không thể nào len vào được để chụp ảnh với ông. Tôi phải lén ra dúi cho họ cái thẻ của tôi để họ lần lượt vào và họ được chụp ảnh với ông Núp giữa Sài Gòn ngay trước cái nhà rông cao vút dựng ngay trong công viên Tao Đàn. Nhưng mấy người bà con của tôi không biết rằng, khi ấy ông Núp đang... say. Say nên ông đã làm một việc ngoài chưong trình là... xoang ngoài kịch bản, hay đúng hơn là sớm hơn kịch bản, thế là cả đám đông ùa vào cứ thế tít mù vòng xoang cùng ông mà công an không thể nào bảo vệ được. Mấy người bà con tôi ở Sài Gòn nhờ thế mà chụp được bao nhiêu ảnh cùng Núp, thậm chí còn nắm tay Núp, ôm Núp và được Núp ôm. Đấy là một đêm cực vui. Ông Núp, thần tượng của bao người, tưởng như là một đấng một bậc nào đó, hiện diện ở một cõi nào đó... lại hiện diện bằng xương bằng thịt, nhảy múa rất vui, rất bốc, rất đời thường ngay tại một công viên lớn ở thành phố Hồ Chí Minh giữa hàng nghìn người.

Tôi "vinh dự" được gắn liền cơn sốt rét rừng đầu tiên trong đời với nhà văn Nguyên Ngọc và ông Núp khi tháp tùng hai ông về xã Kroong, nơi ngày xưa bộ đội và cán bộ đặt tên là thị trấn Dân Chủ, là đầu não của tỉnh ủy hai tỉnh Gia - Kon trong kháng chiến chống Mỹ, bây giờ thuộc huyện K'bang, Gia Lai. Hồi ấy đi từ Pleiku về đến Kroong mất đúng một ngày. Tối nhọ nhẹ mặt người thì chúng tôi đến nơi, thấy rừng âm u, cây to lừng lững rêu phong chọc trời, lác đác nhà sàn ngơ ngác trong hoàng hôn. Dân làng khiêng đến một chú vàng đãi bác Núp. Chú vàng được quăng uỵch ở sân ủy ban xã mắt cũng ngơ ngác như người... Không có gia vị gì ngoài mấy củ sả rừng và muối. Không ai biết làm gì, trừ tôi. Thế là tôi thành đao phủ và đầu bếp bất đắc dĩ. Bốn tiếng đồng hồ lui hui bên bờ suối với một đống lửa và cây đèn pin, chú cầy đã trở thành một nồi thịt thơm phức trong cái đói cồn cào vì lúc này đã gần mười một giờ đêm. Khi bưng nồi thịt lên thì bác Núp cũng đã ngà ngà say, ông Nguyên Ngọc phải ép ông Núp ăn, vì biết ông đã uống từ trưa không ăn gì, mà từ lúc đến đây đến giờ đã bốn năm tiếng đồng hồ, đã trôi qua mấy ghè rượu, đã nói biết bao nhiêu là chuyện, có những chuyện đã lặp lại đến mấy lần. Tôi làm mồi cho lũ muỗi đói ở chính con suối này và mang mầm sốt rét về nhà, chỉ một tuần sau chuyến đi là tôi sầm sập sốt. Cũng may là hồi ấy Gia Lai đang là trọng điểm sốt rét và bà vợ làm ngành y nên mươi ngày là tôi khỏi, chấm dứt luôn cho đến giờ, tất nhiên cũng phải qua mấy phác đồ điều trị. Cũng hồi ấy, một ông bác sĩ vừa ra trường đã bị chết vì sốt rét làm rúng động bao người mang mầm sốt rét trong người.

"Mặn mà" - Hot girl Trung Quốc

Sau này hơn mười năm ông Núp lấy khoa nội 4 bệnh viện đa khoa tỉnh Gia Lai làm nhà. Phòng ông suốt ngày khách, ai đến Gia Lai cũng muốn vào thăm ông, và ai vào ông cũng tươi cười chụp ảnh chung, có khi chả biết người đang ôm mình chụp ảnh là ai dù đã được giới thiệu. Mà ảnh nào trông ông cũng đẹp, ngời ngời đẹp, không thấy bệnh tật, không thấy tuổi già. Tôi cũng vô tình thành người chụp ảnh cho ông mấy lần, trong đó có lần chụp ông với phó Thủ tướng Phạm Gia Khiêm và Bộ trưởng Y tế thời ấy là giáo sư Đỗ Nguyên Phương...

Đám tang ông thuộc loại lạ nhất thời bấy giờ. Cách đây mười năm mà đám tang ấy có 200 vòng hoa, từ các đồng chí lãnh đạo cao cấp đến nhiều, rất nhiều người bình dân đến viếng ông. Khi linh cữu ông bắt đầu được khiêng đi thì vẫn còn hàng vài chục người bán vé số tất tả chạy vào tiễn ông. Ban tổ chức đành chùng chình lại một chút để những người này thắp nhang cho kịp. Không chỉ thắp nhang, họ kính cẩn lạy bốn lạy rất cẩn thận. Tôi hỏi họ biết gì về ông Núp không, họ bảo là người Việt Nam ai lại không biết. Dân làng ông lên ở với ông mấy ngày, đánh chiêng cho ông nghe ngay trong hội trường lớn nhất tỉnh hồi ấy. Đấy là một đám tang kết hợp giữa nghi lễ của người Kinh với người Tây Nguyên, có vệ binh bồng súng, có quốc kỳ phủ quan tài, có lãnh đạo túc trực bên linh cữu, có vòng hoa của nguyên thủ, của lãnh đạo cấp cao và có bà con Tây Nguyên ngồi xung quanh đánh chiêng và... uống rượu cần, có cơm ống và thịt nướng...

Năm vừa qua, chúng tôi lại tháp tùng nhà văn Nguyên Ngọc về lại làng "Kông Hoa" nhân lễ tưởng niệm mười năm ngày mất của anh hùng Núp. Chao ơi là nước mắt, là những ký ức, những hồi hộp, xúc cảm vỡ òa... Dịp này tôi phối hợp với một ê kíp "tinh nhuệ" của Truyền hình Gia Lai làm bộ phim "Người về lại Kông Hoa". Về để tự nhìn lại mình. Về để thấy những món nợ mình còn mắc. Về để thấy những tấm lòng rộng mở. Về để chứng kiến tình bạn chung thủy đến kỳ lạ giữa nhà văn và nhân vật. Tình bạn ấy khởi đầu từ năm 1953, khi anh lính trẻ Nguyễn Trung Thành trên đường đi "điều nghiên" chuẩn bị trận đánh nổi tiếng GM100 đã ghé qua làng S'tơ và được đội trưởng du kích Đinh Núp trực tiếp nhiều lần dẫn đi và bảo vệ, để rồi sau đó mấy năm, họ gặp lại nhau ở đại hội anh hùng chiến sĩ thi đua toàn miền, và sau đó nữa thì "Đất nước đứng lên" ra đời, và hôm 4-7 thì bà Ch'rơ, vợ ông Núp và một người cháu gọi Núp bằng cậu đã ôm nhà văn Nguyên Ngọc khóc ròng... Và chính như cái cách mà hai ông này đã nói về nhau: Có Núp thì mới có Nguyên Ngọc, và ngược lại, có Nguyên Ngọc thì mới có Núp. Về để thấy thêm và tự hào sức mạnh và vai trò kỳ diệu của văn chương trong đời sống nói chung và trong cuộc kháng chiến khổ đau và thần thánh của dân tộc...

Bây giờ ở ngã ba Hoa Lư, cửa ngõ phía bắc vào thành phố Pleiku, có một cái tượng ông Núp thời trẻ, chỉ tiếc, hàng chữ khắc phía dưới ghi sai năm mất của ông. Thay vì năm 1999 họ ghi 1998. Gần mười năm rồi, vẫn không ai sửa... 

Nhà thơ Văn Công Hùng

(Một số ảnh không liên quan đến nội dung bài viết)

Heo núi nướng than hồng là món ăn độc đáo của Tây Nguyên.